De grenzen van ‘consent’ in zedenzaken: “Toestemming is juridisch duidelijk, maar menselijk complex”

Sinds de hervorming in 2022 is in de wet vastgelegd dat seks alleen als vrijwillig wordt beschouwd wanneer beide partijen expliciet instemmen. De wet bepaalt bovendien dat het ontbreken van verzet of het niet uitspreken van een ‘nee’ géén instemming betekent.

“Zedenzaken die rond ‘consent’ draaien, zijn de moeilijkere rechtszaken”, stelt straf- en persrechter Laurence De Rudder in ‘De wereld van Sofie’ op Radio 1.

Ze maakt een duidelijk onderscheid tussen 2 kaders. “Het juridische kader is duidelijk. De wet vormt een goede leidraad. Maar op menselijk vlak is het vaak erg moeilijk. Als rechter bevind je je tussen 2- partijen die iets van je verwachten: aan de ene kant iemand die de feiten betwist en hoopt op vrijspraak, aan de andere kant iemand die hoopt op erkenning en veroordeling.”

“De vaststelling dat iemand gedronken heeft, volstaat op zich niet om te besluiten dat er geen toestemming kon zijn”, zegt De Rudder. “Iemand die onder invloed is, mag nog altijd seks hebben en kan dus ook toestemming geven.”

De wet vertrekt vanuit het principe dat er sprake moet zijn van een kwetsbare toestand, én dat er misbruik van die toestand werd gemaakt. “Precies daar ligt de taak van de rechtbank: invulling geven aan wat zo’n toestand inhoudt, en bepalen wanneer die leidt tot het ontbreken van geldige toestemming.”

Volgens haar raken deze dossiers aan een bredere maatschappelijke discussie. “We zijn allemaal jong geweest, we zijn allemaal wel eens uitgegaan. Soms denken we achteraf: ‘Had ik dat gedaan als ik niet gedronken had?’ Dat roept vragen op over hoe vrij een seksuele keuze nog is onder invloed.”

Maatschappelijk is het zeker een discussie waard. Toch blijft de juridische lijn helder: toestemming moet vrij en bewust gegeven worden.

“Rechters zoeken naar context: hoe verliepen gesprekken na de feiten, hoe interpreteerden betrokkenen elkaars signalen, en was er sprake van een misverstand of grensoverschrijding?”

Hoe bewijs je dat? “Soms zijn er duidelijke elementen, zoals camerabeelden waarop je ziet dat het slachtoffer niet meer op de benen kan staan. Maar niet elke verkrachting gaat gepaard met geweld. Die grijze zones, waarin geen sprake is van opzettelijke dronkenschap of dwang, maken het menselijk moeilijk.”

In veel dossiers zijn er geen objectieve bewijzen zoals camerabeelden of letsels. “Dan moeten we het doen met medische of toxicologische rapporten, getuigenissen en communicatie tussen betrokkenen, zoals gsm-berichten. We kijken naar alles: zijn er berichten gestuurd? In welke toon? Zitten die vol schrijffouten of zijn ze coherent? Elk detail telt.”

Het beeld dat veel mensen van verkrachting hebben — gewelddadig, onverwacht, een dader uit de bosjes — stemt niet altijd overeen met de juridische realiteit. “Verkrachting is volgens de wet élke seksuele penetratie zonder toestemming, ook zonder fysiek geweld”, benadrukt ze.

Ze erkent dat er maatschappelijk debat is over nieuwe termen voor lichtere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar wijst op de juridische grenzen. “We hebben al verzwarende omstandigheden die leiden tot zwaardere straffen. Nieuwe termen zouden het publieke gevoel kunnen benoemen, maar juridisch voegen ze weinig toe.”

De publieke opinie speelt geen rol in het oordeel van een rechter, zegt De Rudder resoluut. “We baseren ons op het dossier en de wet. Natuurlijk volgen we maatschappelijke evoluties, maar we gaan geen vonnissen schrijven om commentaar te vermijden. En commentaar komt er altijd.”

Dat is nodig, zegt ze, want het gaat om zware feiten met grote gevolgen. “Verkrachting is een van de zwaarste misdrijven in ons strafwetboek. Wie veroordeeld wordt, draagt die stempel mee. Daarom is het uitgangspunt helder: iemand is onschuldig tot het tegendeel bewezen is. En bij twijfel spreken we vrij. Dat is wat van een rechter verwacht mag worden.”

Zedenzaken laten hun sporen na, ook bij magistraten. “Het is soms bijzonder moeilijk. Slachtoffers krijgen gelukkig vaak ondersteuning via justitiehuizen, waar slachtofferonthaal hen begeleidt. Dat helpt, maar het blijft een emotioneel proces.”

“Als rechter probeer ik ruimte te maken. Iedereen krijgt het woord, en als een slachtoffer het moeilijk heeft – bijvoorbeeld wanneer de beklaagde spreekt – mag die persoon even de zaal verlaten. Ook die menselijke kant is belangrijk.”

“Toen ik net begon als rechter, dacht ik: zulke zaken zullen af en toe voorkomen. Maar het zijn er veel meer dan je denkt – niet alleen zedenzaken, ook intrafamiliale. Die komen echt binnen. Vaak moet ik ze ’s avonds nog verwerken.”